شیر بز به لحاظ ترکیب شیمیایی و محتوی قند، چربی و پروتئین، دارای بالاترین شباهت با شیر انسان است؛ و به دلیل عدم ایجاد حساسیت در مقایسه با شیر گاو، جایگزین بهتری برای تغذیه نوزادان و سالمندان به حساب می‌ْآید. شیر بز در مقایسه با شیر گاو، به لحاظ کیفیت پروتئین و چربی و قابلیت هضم و جذب مواد معدنی نظیر: کلسیم، منیزیم، مس و آهن مطلوب‌تر است. درصد چربی شیر بز، اندکی بالاتر از شیر گاو است و به این دلیل، شیر بز برای مصرف‌کنندگان به لحاظ طعم و مزه، مقبولیت بیشتری نسبت به شیر گاو دارد. به جرأت می‌توان گفت تاکنون در توده‌های بز بومی در ایران هیچ نوع فرآیند اصلاح نژاد مشخص و مؤثری صورت نگرفته است. در برخی موارد نیز فقط با ایجاد آمیزش‌های مطالعه نشده و تجربی بین گونه‌های داخلی بز، دامداران سعی در بهبود ظرفیت تولید شیر توده‌های بومی داشته‌اند که این موضوع خلوص نژادی توده‌های بز بومی را در معرض تهدید قرار داده است. در ایران به دلیل تولید پایین بزهای بومی، دوشیدن شیر برای دامداران اقتصادی نبوده و لذا شیر بز در اقتصاد خانوارهای روستایی و عشایری هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده است. به طور حتم انتخاب نژاد برتر و مناسب عامل تعیین‌کننده‌ای در افزایش تولید شیر بز می‌باشد. برای مثال تعداد چهار رأس بز شیری اصلاح نژاد شده می‌توانند در مجموع به اندازه‌ی یک رأس گاو هلشتاین شیر تولید کنند؛ در حالی که نیاز خوراک و نگهداری این چهار رأس بز تقریبن نصف خوراک مصرفی یک رأس گاو هلشتاین است. همین مقایسه ساده نشان می‌دهد که با نگهداری بزهای شیری اصلاح نژاد شده، تقریبن سودی معادل دوبرابر گاوهای هلشتاین عاید دامداران می‌شود. اگر در محاسبات اقتصادی قیمت بالاتر شیر بز نسبت به شیر گاو را نیز دخالت دهیم، مزیت پرورش بز نسبت به گاو شیری بیشتر هم خواهد شد.
درباره‌ِ‌ی بز سانن
سابقه ورود بز سانن اصیل به ایران به بیش از ۵۰ سال قبل و به سال ۱۳۴۳ بر می گردد. ورود بز سانن در ایران با هدف آمیخته گری این نژاد با بزهای بومی و تولید یک نژاد شیری انجام شد که بنا به دلایلی این طرح چندان توفیق نداشت و به اهداف اولیه خود نایل نشد. اما در سال های اخیر و با مشارکت بخش خصوصی و صدور مجوز وزارت جهاد کشاورزی، ورود بزهای خالص نژاد سانن از فرانسه به ایران آغاز شده و در نقاط مختلف کشور گله های متعددی بر اساس پرورش بز سانن شکل گرفته است. زیستگاه اصلی بز سانن در کوههای کشور سوئیس در روستایی به نام سانن بوده و این نژاد از این نقطه به سراسر جهان منتقل شده است. بز سانن دارای موهای کوتاه سفید و گاهی خاکستری است. متوسط وزن بزهای ماده این نژاد حدود ۶۱ کیلو گرم و وزن نرها تا ۷۵ کیلو گرم می رسد. ارتفاع قد در بزهای ماده ۷۶ سانتی متر و در نرها به ۸۱ سانتی متر می رسد. نرها شاخدار و ماده ها ممکن است دارای شاخ کوتاه یا بی شاخ باشند. بز سانن به تولید شیر معروف است و شاید به جرأت بتوان گفت بهترین نژاد شیری بز در دنیاست. دوره شیردهی آن ۲۹۰ تا ۳۰۵ روز است و روزانه بین ۳ تا ۸ لیتر شیر می دهد. متوسط چربی شیر این نژاد ۳٫۶ درصد، پروتئین شیر ۳٫۲ درصد و مواد جامد شیر ۱۲٫۸ درصد می باشد. دوقلوزایی در بزهای سانن خالص موضوعی عادی است. بعضی منابع درصد دوقلوزایی بزهای ماده را در این نژاد از ۴۵ تا ۸۰ درصد گزارش کرده اند. این در حالی است که موارد زایش سه یا چهار قلو نیز در این نژاد فراوان گزارش شده است. اصلی ترین مزیت بز سانن این است که نگهداری و مدیریت آنها بسیار آسان است. به طوری که یک کودک می تواند از یک گله کوچک سانن نگهداری کند و اینکه آنها به میزان زیادی شیر تولید می کنند. اکثر بزهای سانن سفید هستند. اما گاهی اوقات قهوه‌ای کم‌رنگ نیز در بین آنها دیده می‌شود. بر روی بینی، گوش‌ها و پستان آنها ممکن است تعدادی نقطه‌ی سیاه وجود داشته باشد. گوش‌های آنها مستقیم و رو به بالا هستند. به طور کلی شاخ ندارند. سایز پاها کوچک و سایز پستان‌ها بزرگ است. بزهای سانن دوست دارند در سایه بمانند و نمی‌توانند نور آفتاب شدید را تحمل کنند.
پرورش بز سانن
براساس یک توصیه‌ِ‌ی عمومی برای دامدارانی که قصد دارند تا گله بز را به صورت مزرعه‌ای و یا در سیستم‌های بسته نگهداری کنند، انتخاب بز سانن به دلیل ظرفیت بالاتر تولید شیر، مناسب‌تر است. اما بزهای آلپاین نیز تفاوت تولید شیر قابل توجهی با بزهای سانن ندارند و از طرفی مقاومت آنها نسبت به بیماری‌ها و شرایط سخت محیطی، مطلوب است. بنابراین در این شرایط، پرورش هریک از این دو نژاد، قابل توصیه است. اما انتخاب بز آلپاین به دلیل انطباق بیشتر ویژگی‌های آن با شرایط کوچ، قدرت پیاده‌روی و کوه‌پیمایی و استفاده بهتر از مراتع بالادست، برای دامدارانی که قصد کوچ‌های میان‌مدت و طولانی مدت را دارند، نسبت به سایر نژادهای مشابه مزیت دارد. بهترین میزان ترکیب گله به صورت ۳۰ ماده و یک نر است. بهترین روش پرورش این نژاد در آغل (صنعتی) بوده و در پرورش مرتعی حتمن نیاز به خوراک مکمل دارد. این نژاد به صورت میانگین در یک دوره‌ی ۳۰۵-۲۹۰ روزه‌ِ‌ی شیرواری، توان تولید بیش از ۹۵۰ کیلیوگرم شیر را دارند. این درحالی است که میانگین دوره‌ی شیردهی بزهای بومی، ۱۵۰ روز شیرواری است که حد اکثر توان ۴۰ کیلوگرم را دارند. نه تنها بز سانن در تولید شیر یکه‌تازی خواهد کرد، بلکه دام‌های بومی حاصل از تلاقی با بز سانن، می‌توانند افزایش شیر چشمگیری داشته باشند.
سرمایه‌گذاری سودده
جواد ابراهیم‌پناه، یکی از پرورش‌دهندگان
بز سانن در مصاحبه‌ای که با خبرگزاری رکنا انجام داده، در خصوص سود حاصل
شده از این پروژه چنین گفته است:
«در ابتدای کارم در حوزه بز ۳۰ میلیون تومان وام به کمک بسیج سازندگی گرفتم
و این وام محرک خوبی برای این کار تولیدی بود. بالاخره کار پرورش بز سانن
را آغاز کرده و در سه حوزه اصلی این تولیدی فعالیت میکند. حوزه اول پرورش
بزغاله سانن، حوزه دوم فرآوری محصولات لبنی مثل کره و پنیر و کشک و خامه از
شیر بز سانن و حوزه سوم که برای اولین بار در ایران رخ می‌دهد، تولید
بستنی از شیر بزسانن است. خاستگاه‌نژاد بزسانن کشور فرانسه است ولی در میان
تمام نژادهای شیری بز در درنیا، نژاد سانن بیشترین پراکندگی را داراست. هر
بز معمولی در کشور ما سالانه در حدود ۱۵۰ کیلو شیر می‌دهد، در صورتی که
تولید شیر بز سانن ۱۰ برابر است. از خواص دارویی شیر سانن، می‌توان به
خاصیت درمانی قطعی و مناسب برای خیلی از بیماری‌ها از جمله روماتیسم اشاره
کرد. برای اینکه بهره وری را در این کار افزایش دهیم، بز نر را سانن انتخاب
کرده و بز ماده را از بزهای بومی انتخاب می‌کنیم، تا بزغاله‌ای که به دنیا
می‌آید، بزغاله ای با بهره وری بالا و همچنین سازگار با شرایط بومی کشور
ما باشد. همسر، برادر، خواهر و دو پسر جواد ابراهیم پناه در کار پرورش بز
به او کمک می‌کنند و به جز آنها، برای ۴ نفر دیگر هم شغل ایجاد کرده است.
۵۲ رأس بز داریم که در روز تقریبا ۹۰ تا ۱۰۰ کیلو شیر می‌دهند. هر کیلو شیر
بز سانن را به قیمت ۳۵۰۰ تومان می‌فروشیم. بز در طول سال فصل خاصی برای
شیردهی ندارد و در طول سال ۱۰ ماه شیر می‌دهند. در کنار فروش شیر از تولید
بزغاله نیز سالانه ۱۰۰ میلیون تومان درآمد داریم. هر بز در روز ۳ کیلو
علوفه می خورد که به قرار هرکیلو علوفه ۲ هزار و ۵۰۰ تومان می‌شود روزی ۷
هزار و ۵۰۰ تومان. غذای هر بز را اگر از ۱۱۵ هزارتومان کم کنیم درآمد
روزانه از شیر ۱۰۷ هزار و پانصد تومان می‌شود.
با این شرایط شما ماهانه سه میلیون و دویست و بیست و پنج هزار تومان درامد
دارید که با کسر ۷۰۰ هزارتومان بابت محل نگه داری این بزها می‌شود ماهی
تقریبا دومیلیون و پانصد هزار تومان. یعنی شما به اندازه یک کارمند با
حقوقی خوب درآمد کسب کرده‌اید. این فقط درآمد شیر بود، بزها در سال ۲ بار
بچه به دنیا می‌آورند و بعضی وقتها دوقلو هم می‌شود که اگر سالیانه میانگین
۳۰ عدد بز به دنیا بیاید که هرکدام هم ۲٫۵ میلیون تومان به فروش برسد
می‌شود سالیانه ۷۵ میلیون تومان که اگر تقسیم بر ۱۲ ماه کنیم ماهانه مجموعه
شما ۸٫۵ میلیون تومان درامد خواهید داشت، یعنی فقط با ۱۰ بز به اندازه یک
مدیر عالی‌رتبه درآمد می‌توان کسب کرد.»
مزایا و معایب
پرورش بز سانن میتواند یکی از فرصت‌های ناب سرمایه‌گذاری باشد. زیرا هم‌اکنون نوع اصلاح‌نژاد شده آن تا روزی پنج کیلوگرم شیر تولید میکند و هر کیلوگرم آن به قیمت ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰هزار تومان به فروش می‌رسد. البته به جز شیر، گوشت، مو، پوست، کرک و حتی شاخ آن نیز سودآور است و پتانسیل تجارت در بازار را دارد. از شیر بز، پنیر و ماست بسیار مرغوب تولید می‌شود که قیمتی بالاتر از نرخ همین اقلام توسط شیر گاو برای آن تعیین می‌شود. طبق برنامه ششم توسعه، باید تولید شیرخام کشور به ۱۲ میلیون تن با سرانه ۱۴۲ کیلوگرم برسد و در افق برنامه ۱۴۰۴ تولید ۱۵ میلیون تن با سرانه نزدیک به ۱۶۹ کیلوگرم برنامه ریزی شده است. قرار است با تسهیل روند سرمایه‌گذاری و توسعه واحدهای پرورش بز شیری، تولید شیر این حیوان تا پایان برنامه ششم به بیش از ۷۰۰ هزار تن در سال برسد. افزایش تولید شیر از طریق بز اصلاح شده به بیش از ۱ میلیون تن در سال، جهت توسعه صنعت بز در کشور تا افق ۱۴۰۴ پیش بینی شده است. همانطور که تولید شیر این بزها چند برابر بزهای بومی است به همان نسبت احتیاجات بز سانن نیز نسبت به بزهای بومی بالاتر است. بنابراین کسانی که مایل به پرورش بزهای سانن هستند باید امکانات لازم نظیر جایگاه مناسب، تأمین خوراک مورد نیاز و تأمین تجهیزات و لوازم بهداشتی را در دامداری پیش‌بینی نمایند. یکی از محدودیت‌هایی که ممکن است در سرمایه‌گذاری خلل ایجاد کند، بحث تامین منابع آب است. طبق اطلاعات موجود، هر رأس بز حداقل در هر روز به ۵/۹ لیتر آب احتیاج دارد. بنابراین بسیار مهم است که سرمایه‌گذاران بیش از هر چیز به فکر تامین مایه حیات باشند. اگر مشکلی در این زمینه نبود، باقی مسائل به مرور حل خواهد شد.به گفته کارشناسان و پرورش دهندگان بز سانن در ایران، هر بز معمولی در کشور سالانه در حدود ۱۵۰کیلو شیر می دهد، در صورتی که تولید شیر بز سانن ۱۰برابر این مقدار است و حدود ۱۰سال عمر میکند. از یکسو هر بز در روز ۳کیلو علوفه می خورد و میتواند در سال ۲بار بزغاله به دنیا بیاورد و البته گاهی نیز ممکن است دوقلو هم باشد. مطابق تحقیقات کارشناسان بهین صنعت یاب، جهت احداث واحد پرورش بز سانن با ظرفیت ۱۰۰۰راس در مجموع حجم کل سرمایه گذاری طرح ۴۵۰۰۰ میلیون ریال برآورد می شود؛ تمامی ماده غذایی مورد نیاز در داخل کشور مانند ذرت، یونجه، کنجاله سویا و جو تولید شده و در دسترس است. فضای مورد نیاز پرورش بزن سانن برای ۱۵راس، ۵۰متر برآورد می شود.
نتیجه‌گیری
این امیدواری وجود دارد که با افزایش تولید شیر بز در کشور، صنعت پرورش بز علاوه بر تولید گوشت، بتواند بخش مهمی از نیاز شیر خام کشور را تأمین و با توسعه‌ی پرورش بزهای شیری، بتواند کمک مهمی به اقتصاد خانوارهای روستایی و عشایر داشته باشد. با توجه به شرایط اقتصاد دامپروری و تأثیر منفی خشکسالی‌های اخیر بر مراتع، هزینه‌ی خوراک و نگهداری دام برای دامداران روستایی و عشیار افزایش یافته و امکان فعالیت در این صنعت برای بسیاری از دامداران دشوار است. به همین منظور پروش بزهای پربازده سانن می تواند گره گشا باشد. امید است که مجتمع پرورش بزهای سانن بتواند کمکی هر چند کوچک به روستاییان عزیز نماید.
شماره تماس با راهنمایی و مدیریت فروش بزهای سانن اصیل 09100034268
